baspaǵa shıǵarıw
Ózbekstan Respublikasında
ótkerilip atırǵan keń kólemli reformalardıń nátiyjeliligine erisiwde mámleket
hám jámiyet qurılısın jetilistirip barıw úlken áhmiyetke iye. Bunda ásirese,
hákimiyatlardıń bóliniwi principi zárúr faktorlardan biri esaplanadı. Sebebi,
hákimiyatlar teń salmaqlılıǵın támiynlemesten turıp, mámleket basqarıwınıń
pútkilley jańa hám nátiyjeli sistemasın jaratıw haqqında sóz júritiw oǵada
múshkil.
Sol sebepli de,
Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Konstituciyasında hákimiyatlardıń bóliniw principi
tiykarında hákimiyat tarmaqları qatnasıqlarınıń konstituciyalıq-huqıqıy
tiykarları belgilep berildi. Oǵan bola, Qaraqalpaqstan Respublikasınıń
mámleketlik hákimiyat sisteması — hákimiyattıń nızam shıǵarıwshı, atqarıwshı
hám sud hákimiyatlarına bóliniw principine tiykarlanadı (11-statya).
Konstituciyaǵa muwapıq,
nızam shıǵarıwshı hákimiyat Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Joqarǵı Keńesi
(parlament) tárepinen ámelge asırıladı. Onıń wazıypası tek ǵana nızamlar qabıl
etiw emes, al Konstituciya menen oǵan kóplegen wákillikler berilgen bolıp, sol
arqalı respublikanı basqarıwda da belsendi qatnasadı. Atap aytqanda,
ekonomikalıq hám sociallıq rawajlanıwdıń mámleketlik strategiyalıq
baǵdarlamaların qabıl etiw, hákimshilik-aymaqlıq dúzilis máselelerin nızamlar
menen retlestiriw, respublikalıq hám jergilikli mámleketlik hákimiyat
uyımlarınıń sistemasın hám wákilliklerin belgilew hám de parlament qadaǵalawın
ámelge asırıw sıyaqlı oǵada áhmiyetli wazıypalar Joqarǵı Keńeske júkletilgen
(70-statya).
Tiykarǵı Nızamda atqarıwshı
hákimiyat Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesi (Húkimet) tárepinen
ámelge asırılatuǵınlıǵı belgilengen. Ministrler Keńesi Joqarǵı Keńes tárepinen
dúziledi (87-statya).
Konstituciya menen
Ministrler Keńesine respublika turmısında úlken áhmiyetke iye kóplegen
wákillikler berilgen. Máselen, Ministrler Keńesi ekonomikanıń nátiyjeli
islewine, sociallıq hám ruwxıy tarawlarǵa basshılıq etiwdi, Ózbekstan
Respublikası nızamlarınıń hám Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisiniń basqa da
sheshimleriniń, Ózbekstan Respublikası Prezidenti pármanlarınıń, qararlarınıń
hám biylikleriniń, Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabineti qararlarınıń hám
biylikleriniń, Qaraqalpaqstan Respublikası nızamlarınıń hám Joqarǵı Keńestiń
basqa da sheshimleriniń, Joqarǵı Keńes Prezidiumı qararlarınıń orınlanıwın
támiyinleydi (87-statya).
Sonday-aq, Ministrler
Keńesin Joqarǵı Keńes Baslıǵınıń usınıwı boyınsha Ózbekstan Respublikası
Prezidentiniń kelisimi menen Joqarǵı Keńes tárepinen tayınlanatuǵın Baslıq
basqaradı. Óz náwbetinde Ministrler Keńesiniń Baslıǵı lawazımı boyınsha
Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabinetiniń quramına kiredi (88-statya.).
Tiykarǵı Nızam boyınsha,
Qaraqalpaqstan Respublikası sudlarınıń sudyaların, sonday-aq, rayonlararalıq,
rayonlıq hám qalalıq sudlarınıń baslıqları hám sudyaların tayınlaw, qayta
tayınlaw hám lawazımınan bosatıw boyınsha qarar qabıl etiw Joqarǵı Keńes hám
onıń Prezidiumınıń ayrıqsha wákilliklerine tiyisli (70 hám 85-statyalar). Óz
nawbetinde, Qaraqalpaqstan Respublikasında sud hákimiyatı nızam shıǵarıw hám
atqarıw hákimiyatlarınan, siyasiy partiyalardan, basqa da jámiyetlik
birlespelerden biyǵárez isleydi. Sudyalar ǵárezsiz bolıp, nızamǵa ǵana baǵınadı
(100 hám 106-statyalar).
Mámleket hákimiyatınıń
ǵárezsiz úsh tarmaqqa bóliniwi jadayında mámleket hákimiyati hám basqarıwı
uyımlarınıń muwapıqlastırılǵan halda iskerlik júritiwi mámleketlik mexanizmniń
birligin saqlawda ayrıqsha áhmiyetke iye. Sol mániste Joqarǵı Keńes Baslıǵı
Qaraqalpaqstan Respublikası Basshısı hám eń joqarı lawazımlı shaxs ekenligi
Konstituciyada bekkemlep qoyılǵan. Oǵan Qaraqalpaqstan Respublikasınıń joqarı
nızam shıǵarıw hám atqarıw hákimiyatı uyımlarınıń óz-ara baylanıslı háreket
etiwin támiyinlew wazıypası júkletilgen (80 hám 81-statyalar).
Sonı atap ótiw orınlı,
Qaraqalpaqstan Respublikasınıń ámeldegi nızamlarında da hákimiyattıń óz-ara
tıyıp turıw hám mápler teń salmaqlılıǵın támiyinlew principi óz sáwleleniwin
tapqan. Máselen, “Qaraqalpaqstan
Respublikası Ministrler Keńesi haqqında”ǵı (jańa redakciyada) Nızamda hákimiyat
tarmaqlarınıń bóliniwi hám birge islesiwi Ministrler Keńesi jumısınıń tiykarǵı
principlerinen biri bolıp tabılatuǵınlıǵı (4-statya), Ministrler Keńesiniń
aǵzaları Ministrler Keńesiniń Baslıǵı, onıń orınbasarları, Qaraqalpaqstan
Respublikasınıń ministrleri, mámleketlik komitetlerdiń baslıqlarınan ibarat
ekenligi (5-statya) belgilengen.
Al, “Qaraqalpaqstan
Respublikası Joqarǵı Keńesi haqqında”ǵı Nızamda nızam shıǵarıwshı hákimiyat
sıpatında Joqarǵı Keńestiń huqıqıy statusı hám onıń wákillik sheńberi anıq etip
belgilep berilgen. Oǵan bola,
Joqarǵı Keńes bir palatalı uyım bolıp, alpıs bes deputattan ibarat (2-statya).
Itibarlı tárepi sonda, “Saylaw haqqında”ǵı
Qaraqalpaqstan Respublikası Nızamında sudyalar, prokuratura uyımlarınıń hám
atqarıw hákimiyatı uyımlarınıń lawazımlı shaxsları (buǵan rayon hám qala
hákimleri kirmeydi) deputat etip saylanǵan jaǵdayda, iyelep turǵan lawazımınan
bosaw haqqında arza beriw shárti menen Joqarǵı Keńes deputatlıǵına talaban etip
dizimge alınadı, dep kórsetilgen (65-statya).
Solay etip, Qaraqalpaqstan Respublikasınıń ámeldegi
nızamshılıq hújjetlerinde nızam shıǵarıwshı, atqarıwshı hám sud hákimiyatınıń
huqıqıy statusı hám olardıń wákillik sheńberi anıq etip belgilep berilgenligin
kóriwge boladı. Óz gezeginide, mámleketlik hákimiyattıń úsh tarmaǵı
Konstituciya hám nızamlar menen ózlerine berilgen wákillikler sheńberinde
háreket etip, bir-biriniń funkciyaların tákirarlamawı maqsetke muwapıq
esaplanadı.
J. Idiyatullaev hám A. Imatov
(Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesiniń Yuridikalıq xizmeti)